اخبار انجمن

شناسایی ورتبه بندی موانع توسعه حمل¬ونقل جاده¬ای (ترانزیت) منطقه خراسان رضوی

تاریخ : 1398/01/27

بخشی از مقاله پایان نامه کارشناسی ارشد با موضوع:

ذکریا ابوبکری ماکویی *، داوود کاوه
مقدمه
بخش‌ حمل و نقل‌ پدیده‌ای‌ است‌ پویا، فراگیرو پیچیده‌ که‌ رشته‌های‌ مختلف‌ آن‌ ریشه‌های‌حیات‌ اقتصادی‌ بشر را تغذیه‌ می‌کند و به‌ آن‌ روح‌ و دوام‌ می‌بخشد‌. حمل ¬ونقل یکی از بزرگترین چالش ¬های زیر ساختی پیش روی کلان ¬شهرها شناخته شده است. به عبارتی اگر کلان شهرها موتور اقتصاد جهانی باشند، این شبکه حمل ¬ونقل است که این موتورها را کارآمد نگه می ¬دارد. درمقابل ناکارآمدی سیستم حمل ونقل شهری عوارض جدی محیطی مانند آلودگی هوا و پیامدهای منفی اجتماعی واقتصادی را به دنبال خواهد داشت و باعث ناکارامدی عملکرد شهر می شود. جمهوری اسلامی ایران از کشورهایی است که به لحاظ موقعیت جغرافیایی از مزیت ترانزیت کالا بهره ¬مند است و می ¬تواند با گسترش شبکه حمل و نقل و ارتباطات و ایجاد نظام حمل¬ونقل ایمن و مطمئن از این مزیت در راستای افزایش درآمدهای ارزی و ارتقای موقعیت راهبردی خود در منطقه به نحو مطلوب استفاده کند. کشور پهناور جمهوری اسلامی ایران با دارا بودن 6000 کیلومتر مرز زمینی با کشورهای عراق، ترکیه، ارمنستان، آذربایجان، ترکمنستان، افغانستان و پاکستان و2700 کیلومتر مرز آبی با دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان و دسترسی به آبهای آزاد دارای موقعیت کاملاً استثنایی و ویژه در منطقه و قاره آسیا همچون دری می¬ درخشد. استان خراسان رضوی از قابلیت های بسیاری در توسعه حمل¬ونقل جاده ¬ای بهره ¬مند است، استقرار استان در محور شرق و در کریدور بین المللی شرق - غرب، تنوع مسیرهای ترانزیتی استان متصل به کشورهایCIS ، فعالیت ¬های حمل¬ ونقل بین ¬المللی ایران با کشورهای ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و همچنین افغانستان رو به تزاید بوده است، مشترکات فرهنگی و ارتباطات قومی مردم شهرهای مرزی خراسان رضوی با استان ¬های مرزی کشورهای افغانستان و ترکمنستان موجب افزایش تردد مسافرین و تجار گردیده است. بنابراین سهم اصلی جابجایی کالا در ایران بر دوش حمل ¬ونقل جاده ای است؛ به گونه ¬ای که براساس آمارهای ثبتی حدود 90 درصد کالا ازطریق جاده و بقیه ازطریق دیگر شقوق حمل ¬ونقل جابه ¬جا می ¬گردند.
باتوجه به مطالب بیان شده واهمیت توسعه حمل ¬ونقل جاده ای اما متأسفانه به دلیل برخی کمبودها و معضلات، عبور کالاهای ترانزیتی از کشورمان با مشکلات عدیده ای روبرو است، لذا دراین پژوهش سعی می شود مسائل و مشکلات پیش روی ترانزیت کالا مورد بررسی قرارگیرد.

جمهوری اسلامی ایران، به عنوان گلوگاه انرژی جهان محسوب می شود. در شمال ایران نیز دریای خزر قرار دارد که بهترین پل ارتباطی میان کشورهای ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان است و می تواند نقش مهمی در تجارت میان این کشورها ایفا کند. از سوی دیگر ایران از غرب و شرق با کشورهای عراق، ترکیه، پاکستان و افغانستان همسایه است. به عبارتی می توان گفت ارتباط ایران با ۱۵ کشور جهان از طریق مرزهای آبی وخاکی برقرار می شود و درعین حال نیز ایران به نوبه خود می تواند به عنوان پل ارتباطی میان این کشورها (با یکدیگر وسایر مناطق جهان) ایفای نقش نماید. از طرف دیگر این کشورها جمعیت بزرگی را در خود جای داده و از درآمدهای زیادی نیز برخوردارند که این عامل نیز به نوبه خود علاوه بر در اختیار داشتن منابع و ثروت های ملی خدادادی می تواند به عنوان عامل توسعه ترانزیت و تجارت در منطقه موثر باشد.
سرمایه گذاری دربخش حمل ونقل نظیر توسعه جاده‌ها، راه آهن و... می تواند روند توسعه اقتصادی مناطق مختلف را متحول سازد. سرمایه گذاری زیر بنایی برای کاهش هزینه‌های حمل ¬ونقل از مناطق حاشیه ای و مرزی به مناطق مرکزی، از اهمیت خاصی برخوردار است. کاهش هزینه‌ها نقش مهمی را در کاهش تفاوت‌های منطقه ای و بهبود رقابت پذیری مناطق از طریق تجارت و جابجایی عوامل تولید ایفا می نماید. این مجموعه از اثرات مثبت، به ارتقاء بهره وری اقتصادی و اصلاح مزیت‌های نسبی درمناطق مختلف منجر می گردد. رشد زیرساخت‌های حمل ونقل می تواند از طرق زیر صورت پذیرد:1) افزایش سرمایه گذاری و یا بهبود کیفیت موجودی سرمایه توسط ساخت بزرگراه‌های جدید، فرودگاه‌ها و...؛ 2) بهبود در استفاده مؤثر و یا ارتقاء کارایی در بهره برداری نظیر؛ ایجاد ظرفیت‌های اضافی موجودی سرمایه زیربنایی، بهینه سازی سازمان‌های حمل ونقل(توسط بکار گیری سیستم‌های حمل ونقل هوشمند و غیره) و تغییر هزینه‌های مصرفی سوخت(توسط مالیات و عوارض و غیره).
با توجه به بررسی های انجام شده موارد زیر جزیی از موانع توسعه ترانزیت می باشد:
1)کمبود نیروی انسانی متخصص درزمینه فعالیت های ترانزیتی به ویژه در شرکت های حمل ونقل بین المللی 2)عدم توانمندی یا ضعف ¬های مدیریتی بسیاری از شرکت ¬های حمل ¬ونقل بین¬ المللی
3)تحریم های اقتصادی و اعمال نفوذ قدرت ¬های بزرگ بر روابط ایران با سایر دولت ها
4)بالا بودن بهای سرمایه گذاری دربخش حمل¬ ونقل بین المللی
5)توقف طولانی مدت در پایانه های مرزی
6)قوانین دست و پاگیر گمرکی
7)کمبود ناوگان فعال مطابق با استانداردهای بین المللی و ضعف های مربوط به ناکارایی و بالا بودن سن ناوگان ترانزیتی
تحقیق حاضر از ابعاد مختلفی بسیار حائز اهمیت است.
از دیدگاه جغرافیایی و ژئوپلیتیکی ایران، مسیرهای ترانزیتی ایران می توانند به عنوان یک منبع مقرون به صرفه و مطمئن برای انتقال کالاهای کشورهای مختلف درآیند،
از دیدگاه اقتصادی درآمد حاصل از عوارض ترانزیت کالا که به صورت ارز پرداخته می شود و می تواند به عنوان یک منبع مطمئن مطرح گردد، لذا شناسایی و رفع موانع توسعه ترانزیت می تواند کمک به درآمدهای ارزی دولت باشد،
از دیدگاه سیاسی و اجتماعی نیز این امر برای مملکت حائز اهمیت است، علی الخصوص که اخیراً استقرار یک حکومت فراگیر در کشور همسایه، افغانستان، اهمیت ترانزیت کالا از خراسان دو چندان شده است.
درحال حاضرعمده ترین جریان حمل ونقل جاده ای کشورهای آسیای میانه به سوی آبهای آزاد از قلمرو جمهوری اسلامی ایران و بویژه از طریق مرزهای این استان می باشد و از طرفی به دلیل انحصاری بودن مسیر تردد ناوگان ایرانی جهت دسترسی به کشورهای آسیای میانه از طریق کشور ترکمنستان موقعیت ویژه ای درحمل
ونقل بین المللی استان ایجاد شده است. این استان در سه نقطه سرخس، لطف آباد و باجگیران با کشور ترکمنستان و در نقطه دوغارون با کشور افغانستان دارای گذرگاه مهم مرزی است. با توجه به مطالب بیان شده و اهمیت توسعه حمل ونقل جاده ای اما متأسفانه به دلیل برخی کمبودها و معضلات، عبور کالاهای ترانزیتی از کشورمان با مشکلات عدیده ای روبرو است. حال با توجه به مطالب ذکر شده و به دلیل مسائل و مشکلات پیش روی ترانزیت کالا در استان خراسان در این پژوهش به دنبال یافتن پاسخی برای این سوال می باشیم که:
• موانع توسعه ترانزیت در منطقه خراسان رضوی کدامند؟
هدف از این پژوهش شناسایی موانع توسعه حمل ونقل جاده ای (ترانزیت) منطقه خراسان رضوی می باشد. جامعه آماري اين پژوهش را کلیه مدیران و دست اندرکاران انجمن شرکت های حمل ونقل بین المللی خراسان و مدیران شرکت های حمل ونقل بین المللی دارای حداقل سه سال سابقه کار در این حوزه تشکیل می دهد.
پژوهش حاضر براساس طرح تحقيق ازنوع توصيفي ـ تحليلی و بر اساس هدف از نوع كاربردي است. همچنین این پژوهش که باهدف شناسایی و اولویت بندی موانع توسعه حمل ¬و نقل جاده ای(ترانزیت)منطقه خراسان رضوی انجام شده است. برای شناسایی موانع توسعه حمل و¬نقل جاده ای(ترانزیت) از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. روایی پرسشنامه¬ ها مورد تایید قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان داد که 10عامل، به عنوان موانع توسعه حمل ونقل جاده ای (ترانزیت) منطقه خراسان رضوی شناسایی گردیدند. يافته‌هاي دیگر تحقیق نشان داد که در منطقه خراسان رضوی مشهد، تمامی 10 عامل شناسایی شده مانع توسعه حمل ونقل جاده ای(ترانزیت) می شوند.
جدول (1): آزمون کولموگروف اسمیرنوف جهت بررسی نرمال بودن داده‌های پژوهش
نام متغير سطح معناداری
عدم ایمنی در حمل و نقل جاده ای 320/0
عدم استفاده از فناوری های نوین و کنترل هوشمند 177/0
مدیریت سازمانی و عوامل انسانی ضعیف 307/0
عدم سرمایه گذاری 921/0
هزینه 182/0
نوع ناوگان حمل و نقل 371/0
خدمات ضعیف 052/0
قوانین و مقررات گمرکی 524/0
آموزش ضعیف 124/0
ساختار ضعیف و نامناسب 132/0
نتایج جدول(1) حاکی از آن است که توزیع داده‌ها در متغیرهای پژوهش از توزیع نرمال پیروی می‌کنند.
درپاسخگويي به سوال فوق مؤلفه‌هاي تحقيق به تفکیک هرسوال پرسشنامه مورد بررسي قرار مي‌گيرد 10 عامل شناسایی شد به شرح زیر: 1)عدم ایمنی درحمل و نقل جاده ای 2)عدم استفاده از فناوری های نوین و کنترل هوشمند 3)مدیریت سازمانی و عوامل انسانی ضعیف 4)عدم سرمایه گذاری 5)هزینه 6) نوع ناوگان حمل و نقل 7)خدمات ضعیف 8) قوانین و مقررات گمرکی 9)آموزش ضعیف 10) ساختار ضعیف و نامناسب
• وضعیت موانع توسعه ترانزیت در منطقه خراسان رضوی چگونه است ؟
در پاسخگويي به سوال فوق وضعیت عوامل شناسایی شده در سوال اصلی تحقیق مورد شناسایی قرار می¬گیرد.
بررسی فرضیه های پژوهش: در ادامه این بخش نتایج آزمون فرضیه های تحقیق آورده شده است. لازم به ذکر است که با توجه به نرمال بودن داده ها از آزمون های پارامتری و مشخصاً از آزمون t استیودنت استفاده خواهد شد. بدین منظور میانگین نظرات پاسخ دهندگان درمورد هر عامل، با حد وسط مقیاس ابزار اندازه گیری (پرسشنامه) یعنی عدد 3 مورد مقایسه قرار گرفت که نتایج به دست آمده نشان می ¬دهد که مقدار sig محاسبه شده کمتر از 05/0 است، بنابراین می توان نتیجه گرفت که فرض H0 مبنی بر برابر بودن میانگین پاسخ ها در مورد فرضیه ها با عدد3 رد می شود. بنابراین میانگین پاسخ ها یا از عدد 3 بیشتر است و یا کمتر که با توجه به حدهای بالاو پایین بدست آمده که هر دو مثبت شده اند می توان گفت میانگین پاسخ ها در مورد این عامل نیز از عدد3 بیشتر است. بنابراین می توان گفت تمامی 10 عامل اشاره شده از موانع توسعه حمل ونقل جاده ای می¬باشند.
• رتبه بندی موانع توسعه ترانزیت در منطقه خراسان رضوی
همانگونه که نتایج بخش قبل نشان داد 10 عامل مورد بررسی در این تحقیق در عدم توسعه حمل ونقل مؤثر بودند جهت بررسی اینکه بین عوامل کدامیک نقش بیشتری دارند از آزمون فریدمن استفاده شده است که به نوعی آن ها رتبه بندی شوند. درآزمون فریدمن هرچقدر میانگین رتبه بیشتر باشد عامل مورد نظر نقش بیشتری دارد. جدول (2) و (3) نتایج مربوط به بررسی این مهم را نشان می دهند.
جدول(2): نتایج توصیفی آزمون فریدمن
مقدار شاخص
47 تعداد
838/115 آماره کی دو
9 درجه آزادی
000/0 سطح معناداری

جدول(3): اولویت بندی متغیرهای تحقیق
اولویت میانگین رتبه متغیرها
نهم 7/3 ایمنی در حمل و نقل جاده ای
هشتم 13/4 عدم استفاده از فناوری های نوین و کنترل هوشمند
ششم 28/5 مدیریت سازمانی و عوامل انسانی ضعیف
اول 04/8 عدم سرمایه گذاری
پنجم 85/5 هزینه
چهارم 15/6 نوع ناوگان حمل و نقل
دهم 51/3 خدمات ضعیف
دوم 26/7 قوانین و مقررات گمرکی
سوم 23/6 آموزش ضعیف
هفتم 79/4 ساختار ضعیف و نامناسب

همانگونه که نتایج جدول(3) نشان می دهد سطح معناداری برای این آزمون کمتر از 05/0 شده است و این به آن معناست که این عوامل دارای رتبه یکسانی نیستند. جهت بررسی ترتیب اولویت ها به مقدار میانگین رتبه ها مراجعه می¬ شود که هرچقدر میانگین رتبه بیشتر باشد آن عامل از نقش بیشتری برخوردار است. بنابراین دراین تحقیق عدم سرمایه گذاری بیشترین نقش را به عنوان مانع توسعه حمل ونقل جاده ای دارا می باشد.
• نتیجه گیری و پیشنهادات
با توجه به نتایج به دست آمده از تحقیق، مشخص شد که 10عامل(عدم ایمنی در حمل ونقل جاده ای، عدم استفاده از فناوری های نوین و کنترل هوشمند، مدیریت سازمانی و عوامل انسانی ضعیف، عدم سرمایه ¬گذاری، هزینه، نوع ناوگان حمل ونقل، خدمات ضعیف، قوانین و مقررات گمرکی، آموزش ضعیف، ساختار ضعیف و نامناسب) به عنوان موانع توسعه حمل ونقل جاده ای(ترانزیت) منطقه خراسان رضوی شناسایی گردیدند. يافته‌هاي دیگر تحقیق نشان داد که در منطقه خراسان رضوی مشهد، تمامی 10 عامل شناسایی شده مانع توسعه حمل ونقل جاده ای(ترانزیت) می شوند و همچنین نتایج آزمون رتبه بندی فریدمن مشخص کرد که عدم سرمایه ¬گذاری بیشترین رتبه و خدمات ضعیف کمترین رتبه را درمیان دیگر موانع توسعه حمل ونقل جاده ای (ترانزیت) در منطقه خراسان رضوی دارند. به کلیه مدیران و برنامه ¬ریزان حمل ونقل جاده ای (ترانزیت) پیشنهاد می‌گردد تا با شناسایی مهم ترین موانع توسعه ترانزیت کمک شایانی به بهبود این صنعت کنند. ابتدا شناسایی ریسک¬ های حمل ونقل جاده ای پیشنهاد می شود که تا حدودی می تواند برخی اتفاقات و حوادث را تخمین بزند. سپس با ارائه برنامه ای جامع و با استفاده از ابزارهای مدیریت دانش رویکردی دانش محور برای رفع موانع موجود در سر راه توسعه تدوین کنند. هم چنین پیشنهاد می شود عوامل حیاتی موفقیت ترانزیت در منطقه خراسان رضوی و میزان اهمیت هریک از این عوامل که درطول زمان های متوالی تعیین می شود با توجه به شرایط جغرافیایی مناطق و با توجه به متغیرهای داخلی و محیطی، به روزرسانی شود.