اقدام یکسویه ترکمنستان و دلشوره های ترانزیتی شرکت های حمل ونقل بین المللی

مقدمه:
این روزها سلطان جاده های مرزی در نوار مرزی ایران و ترکمنستان حال و هوای خوبی ندارند و خسته از سرگردانی و بلاتکلیفی در پشت سیم خاردارهای مرزی، سازشان کوک نیست و آوازی نمی خوانند.
رانندگان، تجار و صادرکنندگان و همین طور شرکتهای حمل و نقل بین المللی شرق کشور پس از آنکه مدتها بازار آسیانه میانه را قبضه کرده بودند و کالاها و محصولات ایرانی را به سرزمین شبهای سفید و جنگلهای سبز و چراگاههای اسبان قرقیزی و ازبکی میرساندند، چند صباحی است که مستاصل از افزایش غیرمتعارف هزینه های عبور ترانزیتی این مرز ناشی از تصمیم یکجانبه دولت ترکمنستان چشم امید خود را به سلطان دیپلماسی ایران-محمدجواد ظریف- دوخته اند.
آغاز داستان...
23 مرداد ماه بود که خبرهای مرزی از اقدام ترکمنستان برای اخذ تعرفه تجاری از کامیون‌های ایرانی به شکل یک طرفه و بدون هیچ مقدمه‌ای خبرداد و همزمان مسئولین ترانزیتی کشور با جدیت بر اقدام متقابل ایران نیز برای کامیونهای ترکمن تاکید کردند و نزاع ترانزیتی ایران و ترکمنستان آغاز شد.
بر اساس اقدام جدیدی که ترکمنستان انجام داد از این پس کامیون‌های ایرانی که قصد عبور از خاک این کشور و رسیدن به سایر کشورها را داشتند باید علاوه بر مبلغ عوارض ورودی بر اساس پیمایش نیز عوارضی را به دولت ترکمنستان پرداخت می کردند.
بر این اساس در کنار ۲۷۰ دلار مبلغ ورودی کامیون‌های ایرانی برای عبور از هر کیلومتر خاک ترکمنستان نیز باید مبلغ یک دلار پرداخت می شد.
تعرفه‌های جدید تنها شامل حال کامیون‌های ایرانی می شد که مقصد نهایی شان ترکمنستان نیست و قصد رسیدن به سایر کشورها را دارند، از این رو می‌توان گفت که قانون جدید ترکمنستان تنها شامل حال حدود هشت درصد از خودروهای ترانزیتی ایرانی می‌شد زیرا در طول سال ۱۳۹۲ تعداد ۱۰۰۰ کامیون ایرانی به ترکمنستان می‌روند که از این رقم ۸۵ هزار دستگاه مقصد نهایی‌شان خاک ترکمنستان است و تنها حدود ۷۰۰۰ کامیون از این کشور برای رسیدن به دیگر مقاصد استفاده می‌کنند.
ایران نیز بر اساس تصمیم جدید ترکمنستان از همان شب با وضع عوارض جدید مقابله به مثل کرد و مدیران سخن از مذاکرات سیاسی برای رفع این مسئله می نمودند.
نگرانی از وضعیت ترانزیتی مرزها...
مسئولین دولتی تاکید داشتند که در تلاش اند تا در نشست‌های آتی با حضور وزرا و معاونین وزرای دو کشور ایران و ترکمنستان، تعرفه عوارضی که ترکمنستان برای کامیونهای ایرانی وضع کرده را لغو نمایند.
همه کارشناسان بر این امر تاکید دارند، دو کشوری که به لحاظ سیاسی روابط خوبی دارند و اراده دو کشور هم توسعه روابط است باید از هرگونه تصمیمی که باعث کاهش سطح مبادلات اقتصادی شود جدا پرهیز کنند.
سکته صادرکنندگان...
در این میان فقط رانندگان و شرکتهای حمل و نقل متضرر نشده اند بلکه صادرکنندگان نیز با بحران مواجه شده بودند چراکه ترکمنستان با 3 و نیم برابر کردن حق ترانزیتش باعث بروز مشکلات گمرکی شده بود زیرا دولت ترکمنستان حق ترانزیت از داخل کشور خود را برای کشورهایی که قصد عبور از ترکمنستان یا ورود به ترکمنستان را دارند 1300 دلار افزایش داد که این میزان تقریبا 3.5 برابر هزینه قبل می‌شد.
چالشهای ترانزیتی ایران و ترکمنستان درسال گذشته نیز وجود داشت؛ در سال گذشته در بحث ریلی دچار کمبود واگن شدیم چرا که ترکمنستان باعث شد واگن کمتری وارد ایران شود و این مشکلاتی ایجاد کرد که با پیگیری جمهوری اسلامی و راه آهن خراسان رضوی رفع شد.
بحث اختلاف مالی و ادعای ترکمنستان جهت افزایش مبلغ پرداختی برای واگن‌هایی که می‌خواهند وارد ایران شوند را از جمله دلایل موثر در اختلاف سال گذشته بوده است اما با همکاری راه آهن جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان این مشکل به گونه‌ای که تاثیری بر قیمت تمام شده برای صادر کنندگان و صاحبان کالا نداشته باشد حل شد.
شرکای نقابدار و وقتی ترانزیت ایران از پشت خنجر می‌خورد
برنامه‌ریزی طولانی‌مدت ایران برای عبور از دوران اتکا به درآمدهای نفتی و در نظر گرفتن سیاست‌هایی که نتیجه آنها افزایش درآمد غیرنفتی خواهد بود باعث شده ترانزیت به عنوان یکی از اصلی‌ترین گزینه‌های مدنظر دولت در تحولات اقتصادی در نظر گرفته شود. تحولاتی که در صورت اجرایی شدن بسیاری از توافقات صورت گرفته در دل آنها می‌تواند بار دیگر نقش تاریخی ایران در جابجایی کالا از چهار گوشه جهان را زنده کند.
قرار گرفتن در کوتاه‌ترین مسیر اتصالی چین به اتحادیه اروپا، آسیای میانه به آب‌های آزاد و هند و پاکستان به ترکیه و یونان تنها بخشی از ظرفیت‌های بالقوه‌ای است که اقتصاد ایران با آنها روبرو بوده و پس از مشکلاتی که در طول سال‌های گذشته با آنها دسته و پنجه نرم کرده و امروز به لطف برجام سایه سنگین آنها را بالای سر خود احساس نمی‌کند می‌تواند از آن بهره‌گیری کند.
پیگیری گسترده برای احیای نقش ترانزیتی ایران در منطقه باعث شده در طول ماه‌های گذشته بخش قابل توجهی از مذاکرات کلان سران کشور از رییس جمهور گرفته تا وزیر راه و شهرسازی به مساله عقد قراردادهای جدید در این زمینه بینجامد.
صحبت از نهایی شدن پیش نویس کریدور خلیج فارس به دریای سیاه که ایران را به آذربایجان، گرجستان، بلغارستان، یونان و رومانی متصل می‌کند از یک سو و تلاش برای احیای جاده ابریشم از طریق مسیرهای ریلی و جاده‌ای از سوی دیگر تنها بخشی از اتفاقاتی بوده که در صورت نهایی شدن می‌تواند به بهبود جدی جایگاه ترانزیتی ایران در منطقه بینجامد.
این موضوع هر چند برای بسیاری از کشورهای منطقه تاثیری مثبت بر جای خواهد گذاشت اما در عین حال برای برخی رقبای منطقه‌ای چندان جنبه مثبت ندارد. اگر در طول سال‌های گذشته ترکیه نسبت به بهبود جایگاه ایران در تعاملات اقتصادی منطقه احساس خطر می‌کرد و گاهی با برهم زدن نحوه محاسبه نرخ سوخت و گاهی با عدم تعهد جدی نسبت به حفظ امنیت کامیون‌های ایرانی شرایط را برای رشد نفوذ اقتصادی ایران در منطقه نامساعد می‌کرد الان نوبت به دیگر رقبایی رسیده که خود را در قامت شرکای ترانزیتی معرفی می‌کنند.
ترکمنستان که در طول ماه‌های گذشته با برنامه‌ریزی برای افزایش ترانزیت در خط آهن سرخس، توسعه راه‌آهن اینچه برون و افزایش رفت و آمد کامیون‌ها به منظور احیای جاده ابریشم با ایران مذاکرات گسترده‌ای داشته و حتی در این زمینه به توافقاتی نیز دست یافته است حالا ساز ناکوک می‌زند و در شرایطی که دو طرف آماده می‌شدند در هفته‌های آینده سهم همکاری‌های ترانزیتی خود را افزایش دهند ناگهان باید با مشکلات به وجود آمده از سوی ترکمنستان مقابله کنند.
مسئولان ترانزیتی این کشور در اقدامی یکجانبه و بدون در نظر گرفتن هیچگونه مقدمه‌ای تنها برای کامیون‌های ایرانی که قصد دارند با عبور از خاک این کشور به دیگر کشورها سفر کنند نرخ عوارض جدید وضع کرده و برای عبور از هر یک کیلومتر مبلغ یک دلار را در نظر گرفته است. این عوارض که برای هیچ یک از کامیون‌های دیگر کشورها اجرایی نخواهد شد مسئولان ایرانی را بر آن داشته تا در یک اقدام مشابه نسبت به وضع عوارض برای کامیون‌های ترکمن اقدام کنند.
هر چند عوارض جدید تنها برای درصد کمی از کامیون‌های ایرانی عبورکننده از ترکمنستان عملیاتی خواهد شد اما این دستورالعمل جدید یک معنی بیشتر ندارد و آن اینکه ترکمنستان در حال فرستادن یک پیغام شفاف برای ادامه همکاری‌های ترانزیتی میان دو طرف است. حتی اگر در جریان مذاکرات سیاسی و اقتصادی هفته‌های آینده این مشکل حل شده و روال کار بار دیگر عادی شود اما شاید ایران باید در بلندمدت فکری به حال شرکای ترانزیتی کند که گاهی بدون هیچ دلیل منطقی تصمیم می‌گیرند علیه ایران اقداماتی جدید انجام دهند، اقداماتی که حداقل در کوتاه مدت برای اقتصاد ایران جنبه مثبت نخواهد داشت.
تداوم نگرانی و دلشوره های ترانزیتی...
نگرانیها از وضعیت مرزها ادامه داشت بطوریکه کارشناسان معتقد بودند تا زمانی که مذاکراتی در سطح وزارت خارجه انجام نشود، شرایط در عرصه حمل و نقل تغییر خاصی نخواهد کرد.
مرز باجگیران که به طور خاص برای رفت و آمدهای مسافرتی و البته خودروهای با وزن کمتر از ۲۰ تن فعال بود، از چند روز قبل و همزمان با سیاست جدید ترکمن‌ها برای وضع عوارض در حرکت کامیون‌های ایرانی مسدود شده بود و مسافران ایرانی باید از مرز لطف‌آباد برای تردد استفاده می کردند و مرز باجگیران تردد جدیدی را ثبت نمی کرد.
جالب اینکه کشورهایی مانند قزاقستان، ترکیه و ازبکستان درباره اقدام یکسویه ترکمنستان نیز خواستار توضیح شده‌اند و باید دید آیا مسئولان ترکمنستان برای این تصمیم خود توضیحی قطعی خواهند داد یا شرایط را به همین روال رها خواهند کرد.
چرا ترکمنستان...
یادآوری این نکته ضروری است که اکنون با توجه به رفع تحریم‌ها فرصت مناسبی پیش آمده تا جایگاه تجاری خود را در ترکمنستان ارتقا دهیم چراکه مردم ترکمنستان نسبت به کالا و خدمات ایرانی گرایش مثبتی دارند و تجار کشورمان می‌توانند با شناخت زمینه‌های همکاری دو جانبه از این فرصت به نحو مطلوبی استفاده کنند و حضور موثر و قوی در این کشور داشته باشند.
علاوه بر اشتراکات فرهنگی و هم‌جواری جغرافیایی، بخشی از صدور خدمات فنی و مهندسی به ترکمنستان مربوط به تهاتر گاز در مقابل کالا و خدمات ایرانی است و خوشبختانه بخش خصوصی در این زمینه فعال شده است.
ایران به دنبال اجرای طرح‌های بزرگ عمرانی در ترکمنستان است و ساخت جاده 600 کیلومتری بین عشق‌آباد و ترکمن‌آباد در نزدیکی مرز ازبکستان در این کشور به ارزش حدودی سه میلیارد یورو از جمله طرح‌های مورد نظر ایران است.
وجود یک‌هزار و 200 کیلومتر مرز آبی و خشکی بین ایران و ترکمنستان و وجود چهار پایانه مرزی سرخس، اینچه برون، لطف‌آباد و باجگیران در طول مرز دو کشور و ورود روزانه حدود هزار کامیون از مرزهای ایران به ترکمنستان بیانگر اهمیت این محور است.
دقیقا 2ماه پیش پایانه مرزی سرخس 24 ساعته شده بود تا مسیر تجارت دو کشور بیش از پیش تسهیل شود.
حمل و نقل و انرژی از جمله مهم‌ترین حوزه‌های همکاری اقتصادی تهران و عشق‌آباد است؛ ترکمنستان به مصالح ساختمانی، کالاهای صنعتی، فراورده‌های نفتی و پروژه‌های ساخت پالایشگاه، جاده‌سازی، خطوط انتقال برق، گازرسانی و ... نیاز دارد، از سوی دیگر ایران هم واردکننده برق، گاز، فرآورده‌ها و مشتقات نفتی از این همسایه شمالی است.
ایران در صادرات کالا به ترکمنستان در رتبه سوم و چهارم قرار دارد و پیش از ما ترکیه، روسیه و چین هستند، ضمن این که بلاروس و اوکراین هم از دیگر رقبای ایران به شمار می‌روند؛ اما اکنون با توجه به رفع تحریم‌ها انتظار می‌رود سهم ایران در بازار ترکمنستان افزایش یابد.
کشورهای عرب حوزه خلیج فارس نیز اخیرا در بازار ترکمنستان فعال شده‌اند و حتی عربستان به صدور مواد اولیه با هواپیما به این کشور می‌پردازد؛ به همین دلیل اگر ایران نتواند جایگاه خود را در ترکمنستان بهبود دهد سایرین جای ما را خواهند گرفت.
نتیجه:
به نظر کارشناسان و مدیران انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین المللی خراسان رضوی که اطلاع دقیقی از مراودات و تبادلات تجاری و ترانزیتی کشور دارد، وضعیت ترانزیتی مرز مشترک ایران و ترکمنستان از شرایط پایدار و در شان جمهوری اسلامی ایران برخوردار نیست و ضروری است تا وزرای محترم امور خارجه و راه و شهرسازی کشور با درایت و تدبیر و در کمترین زمان ممکن نسبت به اجرایی ساختن راه حل های کوتاه مدت برای حل این معضل اقدام نمایند.
انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین المللی خراسان رضوی بطور مداوم و دقیق وضعیت مرزی ایران و ترکمنستان را رصد میکند و امیدوار است که چراغ امید با تدبیر دولتمردان در دل سربازان ترانزیت شمال شرق کشور فروزان گردد.

تهیه و تنظیم گزارش:مونا صنعت کار
روابط عمومی انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین المللی خراسان رضوی