تکیه به رونق «دیروز» و غفلت از رکود «امروز»

امین ترفع رئیس مرکز امور بین الملل وزارت راه و شهر سازی

یاد داشت منتشر شده در ویژنامه ترابرد 

کشورمان ايران به واسطه جغرافيايي که در آن واقع شده، با 15 كشور به طور مستقيم و از طريق خشكي يا دريا همسايگي دارد و از اين ميان 5 كشور محصور در خشكي بوده و به آبهاي آزاد دسترسي ندارند. همچنین اغلب كشورهاي آسياي مركزي كه در منطقه غرب آسيا واقع شده اند نيز محصور در خشكي بوده و براي تامين نيازهاي تجاري خود، لازم است تا به آبهاي آزاد دسترسي پيدا كنند و سواحل جنوبي كشورمان در حاشيه خليج فارس و درياي عمان می تواند امكان مناسبی را برای آن كشورها فراهم نماید. اين ويژگي، مزيتي نسبي و خدادادي را براي سرزمين ما ايجاد كرده تا همواره حمل و نقل و ترانزيت كالا از آن براي تجار و صاحبان كالا در منطقه مقرون به صرفه باشد به طوري كه نه تنها در اين عصر، بلكه در قرون گذشته نيز سرزمين ما پذيراي تجار و بازرگانان از شرق و غرب عالم بوده است. بناهايي از قبيل كاروانسراها كه از قرون گذشته در جاي جاي سرزمين ما بنا شده اند، همگي بنانگر نقش تاريخي ايران براي برقراري جريان تجارت ميان شرق و غرب عالم بوده است. کاروانسراها در ایران سابقه ای چند هزار ساله دارند. ریشه های آن را می توان در چاپارخانه های دوران هخامنشی یافت. اما پس از ظهور اسلام و برداشته شدن مرزها از ماوراء النهر تا مدیترانه، به واسطه قرابت فرهنگها و مذاهب، تردد تجار نیز سهولت یافت و در پی آن ساخت کاروانسراها و بازار ها رونق گرفت. عهد سامانیان، سلجوقیان و تیموریان از نقاط اوج در ساخت کاروانسراها محسوب می شوند. شهرهای مهمی همچون سمرقند، بخارا، مرو و سرخس تا اصفهان، ری، همدان، تبریز و ایروان بناهای عظیم و ماندگاری را در خود جای دادند و جایگاهی کلیدی در تجارت میان ملتها را برای خود رقم زدند. راه ها آباد شد و تیم ها و کاروانسراها به محلی پر رونق برای تبادلات تجاری فرامرزی بدل شدند. اما کاروانسراها صرفا محل تجارت نبودند بلکه محلی برای تضارب و تبادل علم و فرهنگ نیز به شمار می رفتند. با نگاهی گذرا به بناهای برجای مانده از آن عصر، می توان دید که هر جا کاروانسرا، تیمچه و بازاری برپا شده حتما در کنار آن مدرسه علمیه و مسجد نیز وجود دارد. بی خود نیست که آن عصر مهد پرورش شاعران و دانشمندان علوم عقلی و نقلی اسلامی بسیاری بوده که بدیل آنان را تاکنون گنبد دوار به خود ندیده است. در دوران صفویه، شاه عباس با هدف احیای جاده ابریشم تصمیم گرفت تا 1000 کاروانسرای جدید در شهرهای مهم این مسیر بسازد و بناهای قبلی را مرمت و بازآفرینی کند. هر چند که ساخته شدن همه 1000 کاروانسرا مقول به تشکیک است اما چند صد کاروانسرایی که ساخته شدند، به رایگان پذیرای تجار و سیاحان و صوفیان بودند و هزینه سفر را برای آنها ناچیز می ساختند. امنیت و ثباتی که حاکم بر آن زمان بود نیز عامل رونق کاروانسراها بود که بر سهولت تجارت و اشتیاق در تبادل علم و فرهنگ می افزود. پر واضح است که قرابتهای فرهنگی، تاریخی و جغرافیایی، از جمله عواملی هستند که سهولت تجارت میان ملتها را افزایش داده و به آن رونق می بخشند. اما سوال اینجاست که کشور ما به عنوان قلب جاده ابریشم کهن و سرزمینی که بناهایی فاخر و عظیمی از سده های گذشته در خود جای داده که همگی نشانگر عظمت و شکوه در تمدن و تاریخ و علم و تجارت هستند، برای امتداد آن اقتدار چه کرده است؟ در عصر حاضر به مدد نوآوری های تکنولوژیک، ارتباطات و تبادلات سرعت کم نظیری یافته پس انتظار میرود که عبور جريان تجارت از كشور ما در قالب ترانزيت حجم قابل ملاحظه اي داشته باشد. لیکن باید توجه داشت که ایران تنها مسیر ترانزیتی در منطقه نیست و اتحاد های رقیب منطقه ای با ایجاد مزیتی های رقابتی بطور مستمر، سهم قابل توجهی از بارهای ترانزیتی را خصوصا در مسیر شرقی غربی از آن خود کرده اند. به منظور کسب سهم بالاتر در ترانزیت منطقه لازم است علاوه بر شناخت دقیق و تنظیم مناسبات کلان، در خصوص ایجاد مزیت های رقابتی و اتخاذ راهبردهای هوشمندانه و واقع بینانه اقدام کنیم.